Türkiye'nin jeopolitik ve iklimsel gerçekleri deprem ve yangın gibi doğal afetleri hayatın kaçınılmaz bir parçası kılmaktadır. Bu felaketler derin insani kayıpların yanı sıra bireylerin ve bir bütün olarak ekonominin varlıkları üzerinde yıkıcı etkiler bırakmaktadır. İşte bu noktada sigorta mekanizması bir güvence mekanizması olarak devreye girer; afet sonrası mali güvenliğin tesisi ve toparlanma sürecinin ivme kazanmasında hayati bir rol üstlenir. Bir felaketin ardından sigorta poliçesinden doğan tazminat hakkına hızlı ve adil bir şekilde ulaşmak mağdurların yaşamlarını yeniden inşa edebilmeleri için temel bir zorunluluktur.

Bu rapor deprem, yangın ve benzeri doğal afetler neticesinde gündeme gelen sigorta tazminat süreçlerini bir hukukçu perspektifiyle mercek altına almaktadır. Mevzuat, doktrin ve güncel yargı kararlarının ışığında, konuyu bütüncül bir yaklaşımla ele alarak, 6102 sayılı Türk Ticaret Kanunu (TTK) kapsamındaki ihtiyari mal sigortaları (konut, iş yeri, yangın vb.) ile 6305 sayılı Afet Sigortaları Kanunu uyarınca düzenlenen Zorunlu Deprem Sigortası (DASK) arasındaki temel hukuki ayrımları ve bu ayrımların tazminat sürecindeki pratik sonuçlarını aydınlatmayı hedeflemektedir.

Bu çalışma bir yandan sigortalıların hak ve yükümlülüklerini daha berrak bir şekilde kavramalarına zemin hazırlarken, diğer yandan hukuk profesyonelleri ve sigorta sektörü paydaşları için bu karmaşık hukuki labirentte bir başvuru kaynağı olmayı amaçlamaktadır.

Zorunlu Deprem Sigortası (DASK) dışındaki tüm özel sigorta türlerinin (konut, yangın, kasko vb.) hukuki omurgasını 6102 sayılı Türk Ticaret Kanunu teşkil eder. Tazminat sürecinin dinamiklerini doğru kavramak, öncelikle bu kanunla çizilen sözleşmesel çerçeveyi ve tarafların karşılıklı borç ve yükümlülüklerini derinlemesine incelemeyi gerektirir.

Sigorta sözleşmesi sigortacının bir prim karşılığında sigorta ettirenin para ile ölçülebilen bir menfaatini zarara uğratan bir tehlikenin (rizikonun) meydana gelmesi durumunda bu zararı tazmin etmeyi veya belirli olaylar karşısında bir meblağ ödemeyi taahhüt ettiği bir sözleşmedir. Bu sözleşme kapsamında sigortacının başlıca borçları şunlardır:

TTK'nın 1424. maddesi sigortacıya net bir yükümlülük getirir: Sözleşme doğrudan kendisi veya acentesi tarafından yapılmışsa 24 saat, diğer durumlarda ise 15 gün içinde yetkililerce imzalanmış bir poliçeyi sigorta ettirene teslim etmek zorundadır. Bu poliçe sözleşmenin koşullarını, teminatın sınırlarını ve tarafların hak ve borçlarını barındıran temel ispat aracıdır. Sigortacının bu yükümlülüğü zamanında yerine getirmemesinden doğan zararlardan sorumlu tutulması sigortalıyı koruyan önemli bir yasal güvencedir.Poliçenin hiç düzenlenmediği hallerde dahi sözleşmenin varlığı ve içeriği genel ispat kuralları (tanık, yazılı delil başlangıcı vb.) çerçevesinde kanıtlanabilir.

Sigortacının en temel borçlarından biri TTK m. 1423’te detaylıca düzenlenen aydınlatma yükümlülüğüdür. Bu hükme göre sigortacı ve acentesi sözleşmenin kurulmasından önce ve devamı süresince sigorta ettireni poliçenin teminatları, kapsam dışı haller, özel şartlar, riziko ve tazminat ödeme kuralları gibi hayati konularda açık, anlaşılır ve eksiksiz bir dille bilgilendirmekle mükelleftir. Bu yükümlülüğün usulüne uygun olarak yerine getirildiğini ispat etme görevi sigortacıya aittir. Aydınlatma yükümlülüğünün ihlali durumunda, sigorta ettiren sözleşmeyi feshetme ve bu ihlalden kaynaklanan zararının tazminini talep etme hakkına sahip olur.

Sigortacının asli edim yükümlülüğü sözleşmede tanımlanan rizikonun gerçekleşmesiyle ortaya çıkan zararı veya bedeli ödemektir. TTK m. 1409 uyarınca sigortacı sözleşmede belirtilen rizikoların yol açtığı zarardan sorumludur. Bu noktada sigortalı lehine işleyen kritik bir koruma mekanizması devreye girer: Sözleşmede öngörülen rizikolardan bir kısmının teminat dışında bırakıldığını ispat etme yükümlülüğü sigortacıya aittir. Bu kural, afet sonrası tazminat süreçlerinde stratejik bir üstünlük sağlar. Bir deprem veya yangın sonrası oluşan hasarın poliçe kapsamında olduğu hukuki bir karine olarak kabul edilir. Eğer sigortacı ödeme yapmaktan imtina etmek istiyorsa, hasarın poliçede açıkça ve istisnai olarak belirtilen bir madde (örneğin sigortalının kastı, nükleer tehlikeler, kamu otoritesi tasarrufları ) nedeniyle meydana geldiğini somut ve ikna edici delillerle kanıtlamak zorundadır. Bu düzenleme, sigortalıyı "hasarın istisna kapsamında olmadığını ispatlama" gibi ağır bir yükten kurtararak, taraflar arasındaki bilgi ve güç dengesizliğini sigortalı lehine düzeltir.

Sigorta sözleşmesi sigortalıya da bir dizi borç ve "külfet" olarak adlandırılan yükümlülükler yükler. Bu külfetlerin yerine getirilmemesi, tazminat hakkının kısmen ya da tamamen yitirilmesine neden olabilir.

Sigortalının asli borcu kararlaştırılan sigorta primini zamanında ve eksiksiz ödemektir. Sigortalının prim ödemede temerrüde düşmesi halinde sigortacı, noter aracılığıyla bir ihtarname göndererek ek süre tanır ve bu süre sonunda prim ödenmezse sözleşmeyi feshetme hakkını kullanabilir.

Sigortalının en kritik külfetlerinden biri rizikonun gerçekleştiğini öğrendiği anda durumu gecikmeksizin sigortacıya bildirmektir. Bu bir borç deği bir "külfet"tir; yani yerine getirilmemesi sigortacıya dava hakkı vermez, ancak sigortalının tazminat hakkını tehlikeye atar.

Bu noktada, sigortacının aydınlatma yükümlülüğü ile sigortalının ihbar külfeti arasında gözden kaçırılmaması gereken ince bir hukuki bağ vardır. TTK m. 1423 uyarınca sigortacı, poliçede sigortalının haklarını ve özellikle dikkat etmesi gereken hükümleri, örneğin hasar ihbar sürelerini, açıkça vurgulamakla yükümlüdür. Eğer sigortacı bu aydınlatma görevini ihmal etmişse ve sigortalı bu sebeple ihbar süresini kaçırmışsa, sigortalının ihbar külfetini ihlaldeki kusurunun azaldığı, hatta ortadan kalktığı savunulabilir. Bu durum, mahkemenin TTK m. 1446 uyarınca yapacağı "tazminattan indirim" oranını sigortalı lehine etkileyebilir veya indirimi tamamen bertaraf edebilir. Bu, sigortalılar için güçlü bir hukuki argüman oluşturur.

Sigortalı riziko meydana geldikten sonra zararın büyümesini engellemek veya azaltmak için makul önlemleri almakla yükümlüdür. Ayrıca, TTK m. 1471 uyarınca, hasar tespiti yapılmadan önce, hasar gören yerde ve malda, hasar sebebinin veya zarar miktarının belirlenmesini zorlaştıracak veya imkânsız kılacak bir değişiklik yapmaktan kaçınmalıdır. Bu yükümlülüğe aykırılık ispat güçlüklerine ve dolayısıyla alınacak tazminat miktarının olumsuz etkilenmesine yol açabilir.

Türkiye'de deprem riskine karşı mali bir kalkan oluşturmak amacıyla tasarlanan Zorunlu Deprem Sigortası (DASK) kendine özgü bir hukuki çerçeveye sahiptir. Bu çerçeve 6305 sayılı Afet Sigortaları Kanunu  ve bu kanuna dayanan ikincil mevzuatla şekillenmiştir. DASK'ın hukuki kimliği ve işleyişi TTK kapsamındaki özel sigortalardan önemli farklılıklar arz eder.

DASK TTK anlamında bir tacir veya özel bir sigorta şirketi değildir. Afet Sigortaları Kanunu'nun 3. maddesi uyarınca, Hazine ve Maliye Bakanlığı bünyesinde kurulmuş, "kamu tüzel kişiliğini haiz" bir kurumdur. Bu özel statü önemli hukuki sonuçlar doğurur:

​​DASK mali ve hukuki imtiyazlara sahiptir; her türlü vergi, resim ve harçtan muaftır. Ayrıca, kurumun malvarlığı haczedilemez ve iflas yoluyla takip edilemez. Bu düzenleme 1999 depremi gibi büyük ölçekli bir felaket durumunda kurumun mali devamlılığını ve tazminat ödeme gücünü korumak amacıyla getirilmiş hayati bir güvencedir. Uygulanacak hukuk sorununa gelince kamu tüzel kişiliği nedeniyle DASK, Sigortacılık Kanunu'na ve bu kanuna dayalı yönetmeliklere (örneğin, Sigorta Sözleşmelerinde Bilgilendirmeye İlişkin Yönetmelik) doğrudan tabi değildir. Benzer şekilde, TTK'nın sigorta hukuku kitabındaki hükümler de DASK'a doğrudan uygulanamaz. Bu hükümler ancak DASK'ın kendi özel mevzuatında (Afet Sigortaları Kanunu ve Zorunlu Deprem Sigortası Genel Şartları) bir boşluk olması halinde kıyasen uygulama alanı bulabilir. Bu durum DASK ile yaşanan uyuşmazlıklarda hukuki argümanların temelini TTK'dan ziyade, 6305 sayılı Kanun ve ilgili genel şartların oluşturması gerektiği anlamına gelir.

DASK'ın bu "hibrit" yapısı, yani bir kamu kurumu olmasına rağmen özel hukuk sözleşmesi olan sigorta poliçesi akdetmesi, uygulamada bazı hukuki tereddütlere yol açmaktadır. Bir kamu kurumunun eylem ve işlemlerine karşı kural olarak idari yargı görevliyken (Anayasa m. 125) , özel hukuk sözleşmelerinden doğan uyuşmazlıklar adli yargının (Ticaret Mahkemeleri) görev alanına girer. Fiili uygulamada DASK'ın tazminat ödeme borcundan kaynaklanan uyuşmazlıkların Asliye Ticaret Mahkemelerinde görüldüğü ve Sigorta Tahkim Komisyonu'na da başvurulabildiği kabul edilmektedir. Ancak bu ikili yapı, "basiretli tacir gibi davranma" (TTK m. 18/2) veya "tüketiciyi koruma" gibi ilkelerin DASK'a ne ölçüde uygulanacağı konusunda hukuki tartışmaları beraberinde getirmektedir.

DASK poliçesi, belirli ve sınırları net çizilmiş bir teminat sunar.

Bu sınırlamalar DASK'ın tek başına tam bir koruma sağlamadığının altını çizmektedir. DASK temel bir güvence sunmakla birlikte, bir depremde oluşabilecek gerçek zararın tamamını karşılamaktan uzaktır. Özellikle eşya hasarları, kira kaybı gibi önemli maliyetler ve binanın gerçek piyasa değerinin DASK limitini aştığı durumlar, sigortalılar için ciddi bir "koruma açığı" oluşturmaktadır. Bu açığın kapatılması için DASK poliçesinin bu ek teminatları sunan ihtiyari bir konut sigortası ile desteklenmesi zorunludur. Bu nedenle DASK ve özel konut sigortası birbirinin alternatifi değil, bütünleşik bir risk yönetimi stratejisinin ayrılmaz ve tamamlayıcı unsurlarıdır.

Deprem sonrası DASK'tan tazminat alabilmek için izlenmesi gereken adımlar şöyledir:

İhtiyari mal sigortaları DASK'ın bıraktığı koruma boşluklarını doldurarak çok daha kapsamlı bir güvence sunma potansiyeline sahiptir. Bu sigortalar, TTK rejimine tabi olmaları sayesinde, sigortalının özel ihtiyaçlarına göre şekillendirilebilen esnek bir yapı arz eder.

Özel konut sigortaları DASK'ın temel bina teminatının ötesine geçerek sigortalıya çok daha geniş bir koruma kalkanı sağlar.DASK'ın aksine, özel konut sigortalarına eklenecek özel şartlar (klozlar) aracılığıyla deprem sonucu oluşabilecek eşya hasarları, kira kaybı, enkaz kaldırma masrafları, alternatif ikametgâh giderleri ve hatta komşu binalara veya üçüncü şahıslara verilebilecek zararlar (yangın mali mesuliyet gibi) teminat altına alınabilir. Ayrıca, bir konutun yeniden inşa bedeli veya piyasa değeri, DASK'ın o yıl için belirlediği azami teminat limitini (örneğin 640.000 TL) aşıyorsa, aradaki bu fark özel konut sigortası ile "aşkın sigorta" teminatı olarak güvence altına alınabilir. Bu sayede, tam hasar durumunda sigortalı, mülkünün gerçek değerine yakın bir tazminat alma imkânına kavuşur.

Yangın, hem doğal afetler (yıldırım, orman yangını sıçraması) hem de insan kaynaklı nedenlerle ortaya çıkabilen bir riziko olarak, tazminat sürecinde kendine has hukuki sorunları beraberinde getirir.

Bu sigortalardaki tazminat süreci Bölüm 1'de açıklanan TTK'daki genel ilkelere tabidir. Ancak bu süreçte sigorta eksperinin rolü ve hukuki konumu özel bir önem arz eder.

Sigortacılık Kanunu'ndaki "tarafsızlığa aykırı raporun geçersizliği" hükmü, sigortalı için sadece bir sonuç değil, aynı zamanda süreç yönetiminde kullanılabilecek proaktif bir hukuki silahtır. Sigortalı atanan eksperin sürekli aynı sigorta şirketi için çalışması, hasarı bariz şekilde küçümseyen bir tavır sergilemesi gibi emarelere dayanarak tarafsızlığına itiraz edebilir. Bu iddia raporun geçersiz olduğu ve dolayısıyla sigortacının tazminat teklifinin hukuki bir dayanaktan yoksun kaldığı argümanını güçlendirir. Dava veya tahkim aşamasında bu durumun ileri sürülmesi, sigortacıyı raporun geçersiz sayılarak mahkeme tarafından yeni bir bilirkişi atanması riskini göze almak yerine, sigortalı ile daha adil bir uzlaşma zemininde buluşmaya yöneltebilir.

Sigorta tazminat süreçleri, taraflar arasında çeşitli konularda anlaşmazlıkların yaşanabildiği, doğası gereği çekişmeli süreçlerdir. Mevzuat bu uyuşmazlıkların çözümü için sigortalılara farklı hukuki yollar sunmaktadır.

En sık rastlanan uyuşmazlık nedenlerinden biri tazminat miktarının düşük hesaplanmasıdır. Bu durum, sigortacının eksperinin belirlediği hasar miktarı ile sigortalının gerçek zararı arasında fark bulunması, yeniden yapım maliyetinin eksik hesaplanması veya fahiş amortisman oranları uygulanması gibi durumlardan kaynaklanır. Bir diğer uyuşmazlık konusu ise sigortacının hasarın poliçedeki bir istisna maddesi (örneğin binanın mevcut yapısal kusurları, imalat hataları, sigortalının ağır kusuru) kapsamında kaldığını ileri sürerek ödeme yapmayı reddetmesidir. Ayrıca, sigortacının meydana gelen hasarın poliçede teminat altına alınan riziko (deprem, yangın vb.) dışında başka bir nedenden kaynaklandığını iddia etmesi de sıkça karşılaşılan bir durumdur. Bu gibi durumlarda ispat yükü kural olarak bu iddiayı ileri süren sigortacı üzerindedir.

Uyuşmazlığın taraflar arasında çözülememesi halinde başvurulacak geleneksel yol mahkemelerdir.

5684 sayılı Sigortacılık Kanunu ile hayata geçirilen Sigorta Tahkim Komisyonu, sigorta uyuşmazlıklarının çözümü için mahkemelere göre daha hızlı ve daha az maliyetli bir alternatif sunar.

Tahkim yolunun en belirgin avantajları; yargılamanın mahkemelere kıyasla çok daha hızlı sonuçlanması (ortalama 4-6 ay), başvuru ve yargılama giderlerinin daha düşük olması ve uyuşmazlıkların sigorta hukuku alanında uzmanlaşmış hakemler tarafından karara bağlanmasıdır. Komisyona başvurabilmek için öncelikle uyuşmazlık yaşanan sigorta kuruluşuna yazılı olarak başvurulmuş ve talebin tamamen veya kısmen reddedilmiş olması ya da başvuruya 15 iş günü içinde yanıt verilmemiş olması gerekir. Bu ön şart sağlandıktan sonra başvuru formu, uyuşmazlığı detaylandıran dilekçe, deliller ve başvuru ücretinin ödendiğine dair dekont ile Komisyona başvuru yapılabilir. Başvuru önce bir raportör tarafından ön incelemeye tabi tutulur. Çözümlenemeyen dosyalar Komisyon tarafından seçilen bir hakeme veya uyuşmazlık miktarına göre bir hakem heyetine devredilir. Hakemler dosyayı genellikle evrak üzerinden inceler ve en geç 4 ay içinde karar verir. Komisyon hakem kararları mahkeme kararları gibi "ilam" niteliği taşır ve doğrudan icra takibine konu edilebilir.

Sigortalı için dava yolu ile tahkim yolu arasındaki tercih, sadece süre ve maliyet meselesi olmayıp, uyuşmazlığın niteliğine ve delil durumuna bağlı stratejik bir karardır. Eğer uyuşmazlık poliçedeki bir klozun geçerliliği gibi karmaşık bir hukuki yorum içeriyorsa emsal teşkil etme potansiyeli olan ve üst mahkeme denetiminden geçecek bir mahkeme kararı daha avantajlı olabilir. Buna karşılık, uyuşmazlık tamamen hasar miktarının tespiti gibi teknik bir konuya dayanıyorsa, konunun uzmanı hakemlerin görev yaptığı ve bilirkişi süreçlerinin daha verimli işlediği Tahkim Komisyonu çok daha etkili bir çözüm sunabilir. Bu nedenle, "hangisi daha iyi?" sorusunun tek bir yanıtı yoktur; doğru soru, "bu spesifik dosya için hangi çözüm yolu daha stratejiktir?" olmalıdır.

Sigorta Tahkim Komisyonu kararlarına karşı kanun yoluna başvuru, uyuşmazlık miktarına göre belirlenen ve her yıl güncellenen parasal sınırlara tabidir. 2025 yılı için geçerli olan güncel sınırlar, sigortalıların ve hukukçuların hangi yasal yollara başvurabileceklerini bir bakışta görmelerini sağlamak amacıyla aşağıdaki tabloda özetlenmiştir.

Uyuşmazlık Konusu

Parasal Sınır (2025 Yılı)

Hukuki Sonuç

İlgili Mevzuat/Kaynak

28.000 TL'ye kadar olan uyuşmazlıklar

Hakem kararı kesindir, itiraz edilemez.

28.000 TL ve üzeri uyuşmazlıklar

Kararın tebliğinden itibaren 10 gün içinde İtiraz Hakem Heyeti'ne itiraz edilebilir.

96.000 TL ve üzeri uyuşmazlıklar

Uyuşmazlığa tek hakem değil, en az 3 kişilik hakem heyeti bakmak zorundadır.

300.000 TL ve üzeri uyuşmazlıklar

İtiraz Hakem Heyeti kararının tebliğinden sonra temyiz (Yargıtay) yolu açıktır.

Tazminat taleplerinde hak kaybına uğramamak adına, zamanaşımı sürelerinin dikkatle takip edilmesi hayati önem taşır.

Doğal afetler sonrası sigorta tazminat süreci hasar ihbarıyla başlayan, hasar tespitiyle devam eden ve ödeme veya uyuşmazlık çözümüyle nihayete eren, çok aşamalı, teknik ve hukuki bir yolculuktur. Bu sürecin sağlıklı işlemesi hem sigortacının hem de sigortalının kanundan ve sözleşmeden doğan hak ve yükümlülüklerine vakıf olmasına bağlıdır.

Bu analizin ortaya koyduğu en temel sonuç Türkiye'deki afet sigortacılığının ikili bir yapı sergilediğidir. Bir yanda, 6305 sayılı Kanun ile düzenlenen ve kendine özgü bir kamu hukuku rejimine tabi olan DASK; diğer yanda ise 6102 sayılı Türk Ticaret Kanunu çerçevesinde işleyen özel sigortalar yer almaktadır. DASK, temel bir bina güvencesi sunarken; eşya hasarları, kira kaybı ve bina değerinin DASK limitini aşan kısmı gibi önemli riskler ancak ihtiyari konut sigortaları ile teminat altına alınabilmektedir. Bu iki sigorta türü, birbirinin rakibi değil, birbirini tamamlayan unsurlardır.

Sigortalıların bu süreçte hak kaybı yaşamamaları için şu pratik stratejiler önerilebilir:

Son olarak, iklim değişikliğinin tetiklediği aşırı hava olayları ve ülkemizin deprem gerçeği dikkate alındığında, mevcut sigorta mevzuatının ve DASK gibi kurumların kapasitelerinin sürekli olarak güncellenmesi ve güçlendirilmesi bir zorunluluktur. Özellikle DASK'ın hukuki rejimindeki belirsizliklerin giderilmesi ve tazminat limitlerinin binaların gerçek değerlerine daha yakın seviyelere çekilmesi gibi reformlar, gelecekte yaşanacak afetlerin ekonomik ve sosyal yaralarını sarmada kilit bir rol oynayacaktır.